22 NZ w5 Ruszyli do walki o Górny Śląsk

W maju przypada setna rocznica III powstania śląskiego

Ruszyli do walki o Górny Śląsk

Wyniki przeprowadzonego w marcu 1921 r. plebiscytu nie usatysfakcjonowały żadnej ze stron, a proponowany podział Górnego Śląska spotkał się z ostrym sprzeciwem naszych przodków, którzy ponownie chwycili za broń. W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie, na czele którego stanął Wojciech Korfanty.

W plebiscycie górnośląskim, który odbył się 20 marca 1921 r., za przyłączeniem Górnego Śląska do Polski opowiedziało 479 365 osób (40,3 procent), za jego pozostaniem w Niemczech 707 393 osoby (59,7 procent). W tej sytuacji Niemcy domagali się przyznania im prawie całego obszaru plebiscytowego z wyjątkiem powiatów pszczyńskiego i rybnickiego. Z kolei Wojciech Korfanty, kierujący Polskim Komisariatem Plebiscytowym, domagał się przyznania Polsce terenów położonych na wschód od linii nazwanej jego nazwiskiem, tzw. Linii Korfantego. Biegła ona od Gorzowa Śląskiego – Olesna, poprzez Ozimek – Krapkowice – Koźle – Racibórz do Olzy. Tereny te stanowiły 59,1 procent obszaru plebiscytowego zamieszkałego przez 70,1 procent ludności. Żądania strony polskiej zostały odrzucone przez Wielką Brytanię i Włochy, które nie chciały dalszego osłabienia Niemiec. Państwa te zaproponowały Polsce 25 procent obszaru plebiscytowego zamieszkałego przez 21 procent ludności. Praktycznie cały teren uprzemysłowiony miał pozostać po stronie Niemiec. Projekt ten był nie do przyjęcia przez Polaków, którzy postanowili z bronią w ręku walczyć o korzystniejszy podział Górnego Śląska. W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie, którego dyktatorem obwołał się Wojciech Korfanty. Oddziały powstańcze liczyły 50 tysięcy ludzi, a rozmach i tempo powstania zaskoczyły stronę niemiecką, co pozwoliło opanować powstańcom zaplanowany obszar.

***

Działająca w Zabrzu Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska liczyła w kwietniu 1921 r.  pięciu oficerów, 4984 podoficerów i szeregowców zaopatrzonych w 551 karabinów, 250 pistoletów, trzy ciężkie karabiny maszynowe, 20 granatników, 1500 granatów ręcznych i ponad 100 tys. sztuk amunicji. W przeddzień wybuchu III powstania utworzono dwa pułki, sformowane w powiecie zabrskim. Zabrski Pułk Powstańczy im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem Pawła Cymsa walczył w okolicach Koźla, a w czasie likwidacji powstania przetransportowano go do Wielkopolski, gdzie został zdemobilizowany. Dowódcą Zabrskiego Pułku Powstańczego im. Stefana Czarnieckiego był Fryderyk Szendzielorz, jego oddziały opanowały prawie cały powiat zabrski, a następnie cernowały (blokowały) Gliwice. Na początku lipca 1921 r. pułk został zdemobilizowany. W Zabrzu powstańcy przypuścili ataki na kilka miejsc, w których znajdowały się posterunki policji plebiscytowej (Apo). Policja ta powstała po II powstaniu śląskim i zastąpiła niemiecką policję porządkową (Sipo). Składała się po połowie z funkcjonariuszy niemieckich i polskich, ci ostatni w dużym stopniu przystąpili do powstania. Jeszcze w nocy z 2 na 3 maja powstańcy zdobyli silny posterunek przy Dorotheenstr. (ul. 3 Maja). Kolejnym celem ich ataku była ówczesna szkoła powszechna przy Kronprinzenstr. (obecnie siedziba Zabrzańskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji przy ul. Wolności 215). Powstańcy – III kompania szturmowa pod dowództwem Henryka Nawrata i I kompania Straży Obywatelskiej pod dowództwem Jana Drewnioka – napotkali tam silny ostrzał karabinów maszynowych i dopiero po przybyciu posiłków z Kończyc i Makoszów udało im się budynek ten zdobyć. W czasie walk zginął adiutant dowódcy grupy szturmowej Józef Nawrat. 3 maja I kompania szturmowa pod dowództwem Jana Wierciocha zdobyła dawną siedzibę Sipo przy Hermannstr. 11 (ul. Piastowska). W Zaborzu powstańcy zajęli komisariat policji, a następnie zaatakowali cechownię kopalni Królowa Luiza przy obecnej ul. Wolności 387, w której kwaterowali niemieccy funkcjonariusze Apo. Po krótkiej wymianie ognia zdobyli go powstańcy pod dowództwem porucznika W. Czecha. Zabrze zostało opanowane przez wojska powstańcze, 4 maja wkroczyły do niego główne siły Grupy „Wschód”. W śródmieściu Zabrza utworzono strefę neutralną pod nadzorem wojsk francuskich, a siły powstańcze opuściły je i podjęły jego częściową blokadę. W nocy 10/11 maja Niemcy podjęli próbę przerwania tej blokady, lecz zakończyła się ona niepowodzeniem. W dniach 26–30 maja prowokowali oni w Zabrzu walki uliczne, które przerywała interwencja wojsk francuskich. 27 maja grupa 600 powstańców zaatakowała niemiecki obóz dla uciekinierów i prowadziła ok. 200 zakładników. Powstańcy z Zabrza i powiatu zabrskiego walczyli także w innych jednostkach. Kilkudziesięciu z nich zginęło w walkach o Górę św. Anny, pod Sławięcicami, Kędzierzynem i Koźlem. 31 maja w walkach pod Kalinowem w powiecie strzeleckim 33 (31) powstańców z kompanii mikulczyckiej Wincentego Gawlika dostało się do niewoli niemieckiej. Zostali oni następnie zamordowani przez żołnierzy z Freikorps Oberland. Ciała powstańców ekshumowano i pochowano na starym cmentarzu parafialnym w Mikulczycach (obecnie skwer przy ul. G. Zapolskiej). W 1925 r. mogiłę tę ogrodzono i umieszczono płytę z nazwiskami powstańców. 42 powstańców z Zabrza pochowano w zbiorowej mogile na cmentarzu przy kościele pw. św. Andrzeja w 1937 r. Po wojnie, w maju 1945 r., odsłonięto w tym miejscu obelisk, a dwa lata później, z inicjatywy Powiatowego Związku Byłych Powstańców Śląskich, wybudowano tam pomnik z inskrypcją „Cześć i chwała bohaterskim synom miasta Zabrza poległym za wolność i połączenie Śląska z Polską w powstaniach śląskich 1919–1920–1921”. Na dwóch tablicach umieszczono nazwiska powstańców.

***
 

Zanim powstała mogiła zbiorowa w Zabrzu, powstańców i członków POW z powiatu zabrskiego uczczono tablicą , która 17 maja 1936 r. została poświęcona na Rajskim Placu przy kościele pw. Najświętszej Marii Panny w Piekarach Śląskich. Gości przybyłych na tę uroczystość powitał komendant I Okręgu Polskiej Organizacji wojskowej na powiat Zabrze Dionizy Trocer, a apel poległych odczytał Jan Woźnica. Na tablicy przedstawiającej stylizowanego orła z koroną na piersi umieszczono dedykację „Za wolność Górnego Śląska w walkach trzech powstań śląskich polegli peowiacy i powstańcy powiatu zabrskiego w latach 1919–1920–1921. Cześć ich pamięci!”. Poniżej wymieniono nazwiska 94 poległych wraz z datami ich śmierci. Niecałe trzy i pół roku później, we wrześniu 1939 r., wkraczające do Piekar Śląskich wojska niemieckie tablicę tę zniszczyły. Również w kilku innych miejscach Zabrza upamiętniono poległych powstańców. Na cmentarzu parafialnym w Biskupicach pochowano we wspólnej mogile sześciu powstańców – na pomniku zapisano „Chwała Powstańcom Śląskim. Polegli za tę co nie zginęła”. W Pawłowie na cmentarzu parafialnym przy ul. Rogoźnickiej znajduje się mogiła powstańców, których ciała ekshumowano z pól bitewnych oraz pomnik z inskrypcją „Cześć i chwała poległym w powstaniach śląskich i pomordowanym w hitl. obozach koncentracyjnych w latach 1939–1945” odsłonięty w 1955 r. Na cmentarzu parafialnym przy kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Rokitnicy pochowano jeszcze w okresie międzywojennym w zbiorowej mogile sześciu powstańców pochodzących z tej części Zabrza. Z kolei w Kończycach na skwerze przy ul. I.J. Paderewskiego odsłonięto pomnik poświęcony poległym w powstaniach śląskich oraz pomordowanym w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, a na cmentarzu parafialnym znajdują się groby pięciu powstańców. Pierwszy pomnik w Makoszowach poświęcony poległym powstańcom pochodzącym z tej miejscowości powstał jeszcze przed II wojną światową i na jej początku zniszczony został przez okupantów hitlerowskich. Już w 1946 r. w tym samym miejscu postawiono nowy pomnik, który oprócz poległych w powstaniach, uczcił również pomordowanych w latach 1939–1945. Znajduje się on przy zbiegu ulic Sejmowej i J. Szymały. Oprócz stawiania pomników, zawieszono w Zabrzu także kilka tablic związanych z powstaniami. Zawisły one na wspomnianych wyżej budynkach przy ul. Wolności 215 i 387, Piastowskiej 11 oraz na nieistniejącym już budynku przy ul. D. Trocera 1, gdzie mieszkał Dionizy Trocer, w którego mieszkaniu odbywały się spotkania zabrzańskiej POW. Dodatkowo w 1947 r. na drugim piętrze Urzędu Miejskiego w Zabrzu odsłonięto tablicę z nazwiskami 39 poległych powstańców pochodzących z terenu Zabrza w ówczesnych granicach administracyjnych.Ostatni pomnik powstał w 50. rocznicę wybuchu III powstania śląskiego. 2 maja 1971 r. przy zbiegu ulic Wolności i Końcowej odsłonięto obelisk z czerwonego piaskowca, na którym umieszczono krzyż powstańczy z datami 1921, 1939, 1945 na ramionach. Znajdujący się poniżej napis „Chwała Weteranom Powstań Śląskich” stał się z czasem łupem złomiarzy. Pomnik ten wzniesiono z inicjatywy Zabrzańskiego Oddziału Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.

Piotr Hnatyszyn Muzeum Miejskie w Zabrzu