Muzeum Miejskie w Zabrzu zaprasza na nową wystawę

Pierwsza szkoła powszechna w Zaborzu Wsi 

Przez stulecia dzieci szkolne z Zaborza Wsi i folwarku Poremba przypisane były do szkoły w Biskupicach. W połowie XIX wieku, wraz z uruchomieniem huty żelaza „Reden” (1855-1857) dołączyły do nich dzieci pracowników huty mieszkających w kilkunastu domach wybudowanych wzdłuż Zabrzerstr. ( obecnej ulicy A. Pawliczka).

Droga do szkoły nie była łatwa. Wiodła przez zaborskie pola, lasek, przecinała linię kolejową (trasa Zabrze - Ruda), dalej biegła polami należącymi do gospodarzy z Biskupic, przez rzekę Bytomkę, w końcu przez część wsi Biskupice. Pokonanie tej liczącej ponad 2 km trasy dzieciom zajmowało około 30 minut. Jak podają zapiski szkolne, niewiele z nich tam docierało.

W 1829 r. do szkoły w Biskupicach zapisanych było 114 dzieci w wieku szkolnym, a ich liczba rosła wraz z rozwojem miejscowego przemysłu, zwłaszcza kopalni Królewskiej, w 1810 r. przemianowanej na kopalnię im. Królowej Luizy.

Dopiero naciski ze strony władz rejencji opolskiej oraz pomoc finansowa zarządu kopalni skłoniły władze gminy Zaborze do budowy, w latach 1861-1862, własnej katolickiej szkoły gminnej. Zaprojektowana została przez Paula Jackischa z Bytomia. Szkoła stanęła przy ówczesnej Rollnikstr. 1 (obecnie ul. J. Wyciska), u wschodniego wylotu wsi, przy drodze prowadzącej do Poremby.

Jak przedstawiała się sytuacja ludnościowa w Zaborzu, w okresie w którym doszło do utworzenia szkoły? We wsi mieszkało 2 gospodarzy posiadających duże gospodarstwa rolne (50 morgów pola), 21 gospodarzy posiadających gospodarstwa liczące do 30 morgów pola, 11 zagrodników mających po 25 morgów pola. Oprócz tego we wsi Zaborze mieszkało 79 komorników nieposiadających ziemi. Do tego dochodziło 46 komorników z położonej tuż obok Poremby. W Zaborzu Wsi oraz Porembie mieszkało wówczas 2796 osób, w tym 1561 powyżej 16. roku życia, a 1235 poniżej 16. roku życia. Zdecydowana większość była wyznania katolickiego (przynależeli do parafii w Biskupicach), 36 wyznania ewangelicko-augsburskiego (przynależeli do parafii w Gliwicach). Żydów było tylko 51 osób (należeli do gminy wyznaniowej w Zabrzu). Zaakcentowanie zróżnicowania wyznaniowego, w odniesieniu do realiów i potrzeb szkolnictwa na tym terenie, jest ważne. Bowiem, w ówczesnych realiach państwa pruskiego, szkolnictwo na poziomie podstawowym było podzielone wyznaniowo, a nadzór nad szkołami spoczywał w rękach inspektorów, którzy byli przedstawicielami duchowieństwa.

***

W latach poprzedzających uruchomienie szkoły oraz tuż po jej powstaniu, Zaborze i inne pobliskie wsie nawiedziła cholera (lata 1852 i 1867). W samym Zaborzu zmarło wówczas ponad 100 osób, w tym wiele dzieci w wieku szkolnym.

Po dwóch latach budowy,1 stycznia 1863 r., szkoła oddana została do użytku. W pierwszym roku zapisanych do niej zostało 300 dzieci, z tego, jak odnotowano, 165 chodziło regularnie, 30 nieregularnie, nie ze swojej winy oraz 99 z winy własnej. W budynku szkoły znajdowały się dwie izby lekcyjne, mieszkanie nauczyciela pełniącego funkcję kierownika szkoły (Florian Palenga) oraz izba dla nauczyciela wspomagającego (Emanuel Müller). Dwa lata później liczba uczniów wzrosła do 416, utworzona została również dodatkowa klasa oraz zatrudniony został kolejny nauczyciel. Powstawanie na terenie Zaborza kolejnych zakładów, a co za tym idzie wzrost ilości mieszkańców spowodował, że już w 1872 r. władze gminy zostały zmuszone uruchomić w budynku szkoły dodatkowe cztery klasy. Kolejnym krokiem ze strony władz oświatowych powiatu zabrskiego był podział miejscowej szkoły, na poziomie klas niższych (od czwartej do drugiej) na dwie równoległe, funkcjonujące w odrębnych budynkach, w Zaborzu Wsi oraz na Porembie. Każda z nich posiadała własnych nauczycieli. Jedynie dzieci z klasy najstarszej (pierwszej) z całego terenu, zmuszone były uczęszczać do szkoły w Zaborzu Wsi. Klasę tę prowadził nauczyciel Karl Donder. 

W dniach 17 i 18 marca 1890 r. do egzaminu końcowego przystąpili uczniowie Chwalczyk, Konietzny oraz Rollnik. Dwaj pierwsi byli synami właścicieli miejscowych gospód, a trzeci Ryszard Rollnik, jedynym synem ówczesnego wójta gminy Zaborze Antona Rollnika. Ci trzej młodzieńcy, jako pierwsi z Zaborza Wsi, podjęli naukę w szkole średniej. Było to uruchomione w 1900 r. męskie progimnazjum na Zaborzu (obecnie III Liceum Ogólnokształcące). W kolejnych latach dołączali do nich kolejni.

W tym samym mniej więcej czasie sytuacja demograficzna wymusiła podjęcie kroków zmierzających do rozbudowy budynku szkoły. O skali problemu niech świadczy liczebność klas. W roku 1888, klasa czwarta (najmłodsze dzieci) liczyła 92 uczniów, a najstarszy rocznik (klasa pierwsza) 66 uczniów.

Urszula Wieczorek

Muzeum Miejskie w Zabrzu

Wystawę „Zabrzańska Atlantyda. Zaborze Wieś” oglądać można w siedzibie Muzeum Miejskiego przy ul. Powstańców Śląskich do 3 maja br. Wstęp wolny.

Imprezy towarzyszące wystawie:

- 20 kwietnia: spacer z Zaborza Wsi do kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Biskupicach.

- 3 maja: finisaż wystawy