Gmach zabrzańskiego magistratu fot. ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Zabrzu

Nasze miasto ma już 102 lata

Na początku XX wieku było największą wsią Europy. Starania o nadanie praw miejskich zakończyły się sukcesem w 1922 r. Zabrze obchodzi właśnie 102. urodziny.

Kiedy w 1873 r. z części dawnego powiatu bytomskiego wydzielono powiat zabrski, mała wioska zaczęła przeobrażać się w coraz większe centrum administracyjne. Rozwój przemysłu, przede wszystkim ciężkiego, powodował także napływ dużej liczby ludności.

Biorąc to pod uwagę, zabrski sejmik powiatowy, na posiedzeniu odbytym 24 listopada 1875 r., zaproponował połączenie w jedną gminę miejską Małego Zabrza, Doroty wraz z kopalnią „Guido”, części Starego Zabrza z hutą „Donnersmarck”, kolonii skarbowych Zaborze A, Zaborze B i Zaborze C oraz małych fragmentów obszarów dworskich Zabrze i Zaborze. Władze pruskie nie zgodziły się na to połączenie, co było zresztą na rękę miejscowym przemysłowcom. Działalność na terenach wiejskich była mniej skrępowana przepisami, unikali ponadto znacznych świadczeń komunalnych i płacenia podatków przysługujących miastu.

Kolejne starania o utworzenie jednej gminy o charakterze miejskim podejmowane były na początku XX wieku. Zakończyły się one połowicznym sukcesem. Jego Królewska Mość Wilhelm II, zgodnie z dekretem z 20 lutego 1905 r., postanowił, że z dniem 1 kwietnia tegoż roku położone w powiecie zabrskim gminy wiejskie Stare Zabrze i Dorota, a także obszar dworski Zabrze, przyłączone zostaną do gminy wiejskiej Małe Zabrze, która w przyszłości ma nosić nazwę Zabrze. Dodatkowo do nowo powstałej gminy włączono Kolonię C należącą do Zaborza i fragmenty obszaru dworskiego Zaborze graniczące z Kolonią C. Na mocy tego samego dekretu pozostałą część obszaru dworskiego Zaborze włączono do gminy wiejskiej Zaborze. Z kolei należące dotychczas do Starego Zabrza kolonie Gwozdek i Kuźnica przyłączono do Maciejowa, powiększając wydatnie jego obszar. Gminę Zabrze podzielono na dwa okręgi urzędowe: Zabrze-Północ i Zabrze-Południe. Granicę pomiędzy nimi stanowiła linia kolejowa Zabrze-Gliwice. Nowo powstałe Zabrze pozostało jednakże wsią. Bardzo dużą wsią, bo liczącą 55.643 mieszkańców.

Paradoksalnie dopiero podział Górnego Śląska po I wojnie światowej otworzył przed Zabrzem nowe perspektywy. Niemcy utraciły spore tereny, w tym ważne miasta Katowice i Królewską Hutę. Po ich stronie nowej granicy pozostały jedynie Bytom i Gliwice. Stąd nadanie Zabrzu, noszącemu w tym czasie nazwę Hindenburg, praw miejskich nastąpiło już w trzy miesiące po objęciu przez Niemcy przyznanych im terenów. Odpowiednie rozporządzenie w tej sprawie rząd pruski wydał 29 września 1922 r. Starosta powiatowy ogłosił je, również w języku polskim, w lokalnej gazecie urzędowej „Hindenburger Kreisblatt” z 9 listopada:

Ogłoszenie

Rozporządzeniem Pruskiego Rządu państwowego z dnia 29. Września 1922 (P.M.I.7209) dozwolono wiejskiej gminie Hindenburg G.-Śl., w tutejszym powiecie, przyjęcie ordynacji miejskiej z dnia 30 maja 1853 r. Jako termin stania się miastem przez Hindenburg wyznaczył pan prezydent regencyjny nakazem z dnia 15 b.m. – I d XI. Nr 5172 – 1. Października 1922.

Dozór komunalny nad miastem Hindenburg G.-Śl. przeszedł ze mnie na pana prezydenta regencyjnego w Opolu.

Napis dawniejszego gminnego i obwodowego Przełożeństwa Hindenburg G.-Śl. brzmi odtąd „do Magistratu” odnos. „do miejsko-policyjnego Zarządu (policyjnej Administracji) w Hindenburgu G.-Śl.”

Hindenburg G.Śl., dnia 31 października 1922. Radca ziemiański i przewodniczący wydziału powiatowego.

W samym mieście cała sprawa przyjęta została całkiem spokojnie. Nie odbyły się z tej okazji żadne imprezy (być może miano ich dość po bardzo uroczystym powitaniu wkraczających do Zabrza 4 lipca 1922 r. wojsk niemieckich). Władze gminne przeobraziły się w tymczasowy zarząd miasta i wyznaczyły na 26 listopada wybory 48-osobowej Rady Miejskiej. Radni reprezentowali dwanaście różnych partii i organizacji, w tym dwie polskie. Polską Partię Socjalistyczną: Franciszek Trąbalski (powojenny wiceprezydent Zabrza), Polsko-Katolicką Partię Ludową: August Bajer i Jan Chrosnik. Znanymi postaciami w Radzie byli: kupiec Josef Peschka z „Zentrum”, hurtownik piwa Paul Rebitzky z „Mittelstandpartei” (Partii Mieszczańskiej), aptekarz Rudolf Arps z „Deutschnationale”.

Rada zebrała się po raz pierwszy 3 stycznia 1923 r. Dopiero w listopadzie tegoż roku wybrano pierwszego nadburmistrza (Oberbürgermeister) Zabrza. Został nim gliwicki radny, Kurt Jeenel, który swoją funkcję sprawował od 1 grudnia 1923 r. do 5 stycznia 1927 r.. Jednym z jego największych sukcesów było powiększenie z dniem 1 stycznia 1927 r. miasta o nowe dzielnice – Biskupice, Maciejów i Zaborze. K. Jeenel zmarł kilka dni później w sanatorium w Cieplicach. Pochowany został na cmentarzu parafii św. Andrzeja. Wdzięczni zabrzanie nazwali jego nazwiskiem jedną z nowo powstałych ulic – obecną ul. Stanisława Wyspiańskiego. Kolejnym nadburmistrzami Zabrza byli: dr Hans Lukaschek 91927-1929), Julius Franz (193-1933), Max Fillusch (1933-1945).

Wśród wielu zadań, które stanęły przed władzami młodego miasta, pojawiła się również konieczność znalezienia dla Zabrza herbu miejskiego. Pomysł adaptacji do nowych warunków któregoś z godeł gminnych nie zyskał należytego poparcia. Wprawdzie na banknotach zastępczych wyemitowanych przez miasto w sierpniu 1923 r. pojawił się herb, w którym wykorzystano motywy świerka i drwala z siekierą na ramieniu, ale jest to bodaj jedyny wizerunek takiego herbu. Świerk i drwal przedstawiani byli na pieczęci gminy Zabrze, a następnie Hindenburg O/S. Uważano, że motywy te nie pasują do przemysłowego charakteru Zabrza. W tej sytuacji rozpisano konkurs na herb, w którym powinny znaleźć się wieże lub zamek oraz jakiś symbol przemysłu. Na początku 1926 r. wybrano projekt Alfreda Brockela z Gliwic. Zatwierdzony 17 maja 1927 r. przez pruskiego Ministra Spraw Wewnętrznych herb przedstawiał na złotej (żółtej) tarczy trzy czerwone, blankowane wieże ceglane i niebieskie koło o dwunastu zębach wspierające się osią na środkowej wieży.

 Piotr Hnatyszyn - Muzeum Miejskie w Zabrzu