Rodziny z Mikulczyc (odc. 2)

Począwszy od lat 30. XVIII wieku na terenie obecnego Zabrza pojawiali się nieliczni Żydzi, którzy pozostawali tu jedynie przez krótki czas. Przybliżamy dzieje kolejnych rodzin z Mikulczyc.

Jonas Adler urodził się ok. 1843 r. w Pawłowicach w pow. pszczyńskim w rodzinie oberżysty Jakoba Adlera i Rosalie z domu Herzberg. Zanim w 1868 r. poślubił Helene (Lene Frommet) Schaefer urodzoną w kwietniu 1839 r. w Brzezince (obecnie dzielnica Mysłowic) w rodzinie handlowca Mosesa Joachima Schaefera i Rosel z domu Färber, mieszkał wraz z rodzicami w Zaborzu. Jeszcze przed ślubem oboje zamieszkali w Mikulczycach, w których urodziło im się sześcioro dzieci: Dorothea (ur. 17.10.1868), która w 1891 r. poślubiła bytomskiego kupca Jacoba Peisaka; Martha (ur. 25.04.1870), która poślubiła w 1894 r. kupca Benjamina Freunda z Biskupic; Moritz (ur. 14.08.1871 zm. 3.10.1872 Mikulczyce); Isidor (ur. 15.09.1875 zg. 1942); Rosa (ur. 27.07.1873), która w 1896 r. poślubiła bytomskiego kupca Moritza Münzera;  Alma (ur. 30.04.1878). W Mikulczycach Jonas Adler był kupcem i właścicielem restauracji. Jego dom ze sklepem wielobranżowym mieścił się przy Am Dorfgraben 17 (ul. Nadrzeczna). Adlerowie zmarli w Mikulczycach – Jonas 1 kwietnia 1916 r., Lene 20 października 1918 r. Oboje zostali pochowani na cmentarzu żydowskim w Zabrzu.

Ich najmłodsza córka Alma, w 1901 r. wyszła za mąż za kupca Simona Brauera, urodzonego 30 stycznia 1873 r. w Zaborzu w rodzinie oberżysty Josepha Brauera i Goldine z domu Gassmann. Alma urodziła w Mikulczycach dwie córki: Edith primo voto Rothenberg (ur. 30.12.1901) i Ruth Alice primo voto Levinger (ur. 27.10.1904). Krótko po ślubie młodzi małżonkowie przejęli prowadzenie sklepu, który oferował m.in. towary korzenne, żelazne, mączne oraz piwo i wino w butelkach, ponadto wyroby rękodzielnicze, odzież męską, obuwie. Simon Brauer zmarł 25 lutego 1924 r. w Mikulczycach, po jego śmierci Alma była właścicielką sklepu jeszcze co najmniej do 1937 r. Później wyjechała do Wrocławia, skąd 13 kwietnia 1942 r. została deportowana do getta w Izbicy.

Albert Panofski, urodził się 3 lutego 1846 r. w Laryszowie w powiecie tarnogórskim w rodzinie szynkarza Josefa Panofskiego i Friedericke z domu Kaiser. W 1870 r. ożenił się z Antonią Silbermann, urodzoną 14 kwietnia 1848 r. w Mikulczycach w rodzinie arendarza Simona Silbermanna i Jettel z domu Spitzer. Państwo młodzi zamieszkali początkowo w Rokitnicy, w której urodził się im pierworodny syn Joseph (ur. 18.04.1871 zm. 17.02.1922 Berlin-Schöneberg), który w 1918 r. ożenił się w Katowicach z Klarą Centawer. Następnie zamieszkali w Mikulczycach, w których Antonie urodziła bliźniaków Sigismunda (ur. 3.01.1874 zginął w getcie w Mińsku w Białorusi dokąd został deportowany z Hamburga 8 listopada 1941), żonatego z Paulą Michaelis i Maksa (ur. 3.01.1874 zmarł 8.05.1953 Chile), który w 1902 r. poślubił w Gliwicach Paulę Schlesinger, więźnia obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie od 11 października do 23 listopada 1938 r. Czwartego syna, Ottona (ur. 17.03.1877), Antonie urodziła z kolei w Opatowicach (obecnie dzielnica Tarnowskich Gór); został on aptekarzem, w 1907 r. ożenił się w Tarnowskich Górach z Ernestine Bloch, a we wrześniu 1933 r. wyemigrował do Niderlandów. Około 1880 r. Albert Panofski został oberżystą w Grzybowicach. Ostatnim śladem pobytu jego rodziny w Grzybowicach jest wpis w katalogu tutejszej szkoły powszechnej, informujący o tym, że 30 kwietnia 1886 r. uczeń tejże szkoły Otto Panofski rozpoczął naukę w szkole realnej w Tarnowskich Górach. W tymże mieście Antonie Panofski zmarła 8 stycznia 1918 r., zaś jej mąż zmarł 25 listopada 1921 r.

***

W 1894 r. ze Strzelec Opolskich do Mikulczyc przeprowadził się kupiec Leopold Brandt urodzony 22 grudnia 1862 r. w Krapkowicach w rodzinie rzezaka Nathana Brandta i Evy z domu Gassmann. Towarzyszyła mu już żona, Hedwig Graetzer, z którą ożenił się w 1893 r. w Kotulinie. Urodziła się ona 19 maja 1873 r. w Hajdukach Górnych (obecnie Chorzów-Batory) w rodzinie kupca Juliusa Graetzera i Friedericke z domu Knoche. W Mikulczycach urodziła trzech synów: Friedricha (ur. 6.01.1895); Wilhelma (ur. 12.03.1897 zg. 31.08.1917 pod Chemin des Dames we Francji); Ericha (ur. 25.11.1898 zg. Auschwitz). Sklep z towarami kolonialnymi L. Brandta znajdował się w należącym do niego domu stojącym przy Friedrichstr. 68. W 1938 r. tak dom, jak i sklep zostały „zaryzowane”. Leopold Brandt zmarł w Mikulczycach 21 czerwca 1940 r. Hedwig Brandt przeżyła go o pół roku, zmarła tamże 31 stycznia 1941 r.

Około 1905 r. z Grzybowic do Mikulczyc przeprowadziło się małżeństwo Emanuel i Ernestine Brauer. Emanuel urodził się 20 września 1858 r. w Orzeszu w rodzinie szynkarza Loebela Brauera i Handel z domu Ehrlich. Ernestine urodziła się 1 listopada 1856 r. w Bierdzanach w rodzinie rzeźnika Salomona Totzka i Dorothei z domu Proskauer. Krótko po ślubie zawartym w lutym 1884 r. w Wieszowie, Brauerowie przeprowadzili się do Grzybowic, w których Emanuel prowadził sklep z towarami kolonialnymi i dorobił się z czasem gospody. W Grzybowicach Ernestine Brauer urodziła sześcioro dzieci: Benno (ur. 3.10.1885 zm. po 1939), Max (ur. 21.10.1887 zg. 29.11.1941 w Forcie IX w Kownie na Litwie dokąd został deportowany cztery dni wcześniej z Wrocławia), Hulda primo voto Guttmann (ur. 11.04.1889 zm. po 1939), Arthur (ur. 16.07.1890 zm. po 1939), Paula (ur. 13.09.1893 zm. 9.01.1940 Zabrze), Else primo voto Juliusburger (ur. 30.01.1895 zm. po 1939). Ich matka zmarła w Grzybowicach 13 marca 1897 r. Jeszcze w tym samym roku Emanuel Brauer ożenił się z Fanny Pollack, mieszkającą w tym czasie w Zaborzu córką kupca Abrahama (Adolfa) Pollacka i Florentine z domu Steiner, urodzoną 15 kwietnia 1872 r. w Biskupicach. Również Fanny Brauer urodziła sześcioro dzieci – pierwsza czwórka z nich to córki urodzone w Grzybowicach: Florentine (ur. 5.08.1898 zm. po 1939), Bertha primo voto Glogowski (ur. 13.02.1900 zg. 29.11.1941 w Forcie IX w Kownie na Litwie dokąd została deportowana z Wrocławia cztery dni wcześniej), Helene primo voto Glogauer (ur. 4.11.1901 zm. po 1939), Rosa (ur. 23.09.1903 zg. w Auschwitz, do którego została deportowana z Zabrza 16.06.1942). W 1905 r. rodzina Brauerów przeprowadziła się do Mikulczyc, w których Fanny urodziła dwóch synów: Martina (ur. 11.08.1905 zm. po 1939) i Leo (ur. 27.05.1916 zm. po 1939). W Mikulczycach Emanuel został właścicielem restauracji „zum Deutschen Kaiser” mieszczącej się w budynku przy Laurentiusstr. 41 (ul. św. Wawrzyńca). W 1906 r. odbywały się w niej pokazy filmowe. Zmarł 6 września 1935 r. w Mikulczycach. W jakiś czas po śmierci męża Fanny Brauer przeprowadziła się do Zabrza, gdzie zmarła 24 lutego 1938 r. Oboje zostali pochowani na cmentarzu żydowskim w Zabrzu.

***

Kupcem w Mikulczycach został najstarszy syn Emanuela, Benno. Jego sklep z artykułami metalowymi, budowlanymi, narzędziami, naczyniami kuchennymi mieścił się przy Tarnowitzerstr. 14 ( ul. Tarnopolska 66). W 1910 r. poślubił w Katowicach Bertę Brauer urodzoną 8 września 1890 r. w Załężu (obecnie dzielnica Katowic), córkę oberżysty Maksa Brauera i Linny z domu Brauer. W Mikulczycach urodziło im się dwoje dzieci: Erika primo voto Berelowski (ur. 7.06.1913) została deportowana 14 listopada 1941 r. z Berlina do getta w Mińsku na Białorusi i Walter (ur. 19.03.1920). Po tym, jak w 1938 r. musieli sprzedać swój sklep, Benno i Berta Brauer przeprowadzili się do Zabrza. W maju 1939 r. mieszkali wraz z synem przy Peter-Paul-Str. 3 (ul. Powstańców Śląskich). Najprawdopodobniej w 1942 r. zostali deportowani i zamordowani w nieznanym nam miejscu.

Do Mikulczyc wróciła w listopadzie 1922 r. jego siostra Hulda, która w 1911 r. wyszła za mąż za oberżystę w Bobrownikach (obecnie część Tarnowskich Gór) Philippa Guttmanna urodzonego 14 września 1883 r. w Tarnowskich Górach, syna mistrza blacharskiego Louisa Guttmanna i Sary z domu Pese. W Bobrownikach Hulda urodziła dwóch synów: Heinza (ur. 22.05.1918 zg. 5.03.1945 Mauthausen) i Günthera Emila (ur. 22.05.1922 zm. 6.12.1926 Zabrze). Po podziale Górnego Śląska Bobrowniki znalazły się po polskiej stronie granicy, więc Guttmannowie przeprowadzili się do Niemiec. W Mikulczycach zamieszkali u rodziców Huldy, a Philipp handlował surowymi skórami. Po „Nocy kryształowej” przez kilka tygodni więziony był w obozie w Buchenwaldzie. W maju 1939 r. Hulda i Philipp Guttmann mieszkali w Zabrzu, skąd deportowano ich w 1942 r. w nieznanym kierunku i zamordowano.

Pod koniec października 1906 r. w bytomskim „Katoliku” ukazało się ogłoszenie podpisane przez Josefa Guttentaga Obwieszczenie. Donoszę najuprzejmiej, iż przeniosłem mój interes z Wieszowy do Mikulczyc w dom p. Kałuża i otworzę tam 1. listopada r.b. Dom towarowy „Glück auf”. Niecałe cztery lata później, 18 maja 1910 r., przeniósł on ten sklep do własnego domu, nowo wybudowanego przy Tarnowitzerstr. 13 (ul. Tarnopolska 68). Josef Guttentag urodził się 27 czerwca 1865 r. w Wodzisławiu Śląskim w rodzinie urzędnika synagogalnego Isaaca Guttentaga i Minny z domu Braß. Do Mikulczyc przeprowadził się wraz z żoną Sophie Totzek urodzoną 21 listopada 1865 r. w Małym Zabrzu w rodzinie Salomona Totzka i Dorothei z domu Proskauer. Towarzyszyło im dwoje dzieci urodzonych w Wieszowie: Olga primo voto Adler, secundo voto Zweig (ur. 23.06.1889) i Bruno Isidor (ur. 29.03.1893 zm. 21.06.1865 Los Angeles). Jako właściciel sklepu w Mikulczycach J. Guttentag odnotowany jest po raz ostatni w 1928 r. W l. 30. XX w. mieszkał w Gliwicach i Wrocławiu, w którym zmarł 7 czerwca 1941 r. Sophie Guttentag deportowana została 30 sierpnia 1942 r. z Wrocławia do Theresienstadt, a następnie 29 września 1942 r. do obozu zagłady w Treblince, w którym została zamordowana. (CDN...) 

Piotr Hnatyszyn

Muzeum Miejskie w Zabrzu

Dom Jonasa Adlera przy Am Dorfgraben 17 (ul. Nadrzeczna) w Mikulczycach (z kolekcji W. Wysockiego)